आपल्या शरीरातील तत्वे

तत्व निरुपण

अंत:करण पंचक

अंत:करण	मन	बुद्धी	चित्त	अहंकार
निर्विकल्प स्फुरण	संकल्प विकल्प	निश्चयात्मक बुद्धी	कार्याचे चिंतन	कार्य करण्याचा
				अभिमान

प्राण पंचक

पाच प्राण हे वायूचे विभाग आहेत .

व्यान	समान	उदान	अपान	प्राण
सर्वांगाला व्यापून	नाभी च्या ठिकाणी	कंठाशी	गुद्स्थानी	तोंडात व नाकात

ज्ञानेंद्रिय पंचक

कान

त्वचा

डोळे

जीभ

नाक

कर्मेंद्रिय पंचक

वाणी

हात

पाय

जननेंद्रिय

गुद

पाच विषय

शब्द

स्पर्ष

रूप

रस

गंध

अशी ही पाच पंचकांची प्रत्येकी पाच तत्वे म्हणजे २५ तत्वांचा सूक्ष्म देह बनतो .ही तत्वे पंचमहाभूतात सामावलेली असतात .

अंत:करण ,व्यान ,कान ,वाणी ,शब्द यांचा आकाश या महाभूताशी संबंध असतो .

मन ,समान ,त्वचा ,हात ,स्पर्ष यांचा वायू या महाभूताशी संबंध असतो .

बुद्धी ,उदान ,डोळे ,पाय रूप यांचा तेजाशी संबंध असतो .

चित्त ,अपान ,जीभ ,जननेंद्रिय ,रस यांचा आपाशी संबंध असतो .

अहंकार ,प्राण ,नाक ,गुद ,गंध यांचा पृथ्वीशी ,या तत्वाशी संबंध असतो .

पंचमहाभूते स्थूलात कोणत्या गुणांनी व्यक्त होतात ?

पंचमहाभूते गुण

आकाश काम ,क्रोध ,शोक ,मोह ,भयं

वायू चळण ,वळण ,प्रसारण ,निरोध ,आकुंचन .

तेज भूक ,तहान ,आळस ,झोप ,मैथून .

पाणी रेत ,रक्त ,लाळ ,मूत्र ,घाम .

पृथ्वी हाडे ,मांस ,त्वचा ,नाडी ,रोम

पंचमहाभूतांच्या २५ तत्वांनी स्थूल देह बनतो ।

अंत:करण पंचकाची म्हणजे सूक्ष्म देहाची २५ तत्वे असतात .

कारण देह ,अज्ञान रूप असतो .महाकारण देह ज्ञान रूप असतो .समर्थ म्हणतात :

विचारे चौदेहा वेगळे केले | मीपण तत्वासरीसे गेले | अनन्य आत्मनिवेदन जाले | परब्रह्मी ||१७-८-३१ ||

विवेके चुकला जन्ममृत्यू | नरदेही साधले महत्कृत्य | भक्तियोगे कृतकृत्य | सार्थक जाले ||१७-८-३२ ||

विचाराने चारही देह वेगळे झाले की तत्वांबरोबर मीपण नाहीसे होते .आत्मनिवेदन साधते .आत्मानात्म विवेकाने जन्म मृत्युच्या चक्रातून सुटका होते .भक्तीने कृतकृत्यता येते .जन्माची सार्थकता येते .यालाच पंचीकरण म्हणतात .