आकाशाला ब्रह्म का म्हणू नये?

आकाशा ऐसे नाही सार । आकाश सकळांहून थोर । पाहाता आकाशाचा विचार । स्वरूपा सारिखा । । ८ -५ -३६। ।
तव शिष्ये केला आक्षेप । दोहींचे सारखेचि स्वरुप । तरी आकाशचि स्वरुप । कां म्हणो नये । । ८ -५ -३७ । ।
आकाश स्वरूपा कोण भेद । पाहातां दिसती अभेद । आकाश वस्तूचि स्वतसिध्द । कां न म्हणावी । । ८ -५ -३८ । ।
आकाश अति सूक्ष्म ,व अति विशाल आहे ,तसे स्वस्वरूप ही [परब्रह्म ] अति सूक्ष्म व अति विशाल आहे .मग शिष्य शंका विचारतो ,'आकाश हेच ब्रह्म का म्हणू नये ?आकाश व ब्रह्म यात काय भेद आहे ?दोघांमध्ये अभेद दिसतो मग आकाश स्वत: सिध्द ब्रह्म का म्हणू नये ?
समर्थ उत्तर देतात :
ऐकोनि वक्ता बोले वचन । वस्तू निर्गुण पुरातन । आकाशाआंगी सप्त गुण । शास्त्री निरोपिले । । ८ -५ -४० । ।
काम क्रोध शोक मोहो । भय अज्ञान सुन्यत्व पाहो । ऐसा सप्तविध स्वभाव । आकाशाचा । । ८ -५ -४१ । ।
ब्रह्मवस्तू निर्गुण ,निराकार ,सनातन ,कायम टिकणारी आहे ,तर आकाशात काम ,क्रोध ,शोक मोह ,भय ,
अज्ञान ,शून्यपणा हे सात प्रकाराचे गुण आकाशाचे स्वभाव धर्म आहेत .त्यामुळे आकाश पंचमहाभूतातील एक भूत आहे .
ऐसे शास्त्राकारे बोलिले । म्हणौनि आकाश भूत जाले । स्वरुप निर्विकार संचले । उपमेरहित । । ८ -५ -४२। ।
याउलट ब्रह्मस्वरुप निर्विकार आहे ,सगळीकड़े अविकारीपणाने गच्च भरलेले आहे .ब्रह्मवस्तू कोणी
बनवलेली नाही ,स्वत:सिध्द आहे ,म्हणून सनातन आहे .तर आकाश गुणमाये पासून बनलेल्या तमोगुणाची निर्मिती आहे .प्रलयकाली नष्ट होणारे आहे .म्हणून सनातन नाही .
परब्रह्म कल्पने पलिकडे आहे ,तर्कातीत आहे .त्यामुळे ते नाही या स्वरूपात सांगावे लागते .त्यात गुण ,विकार नाहीत .ते इंद्रियातीत आहे तर आकाश इंद्रियांना भासते ,आहेपणे सांगता येते .त्यामुळे आकाश व्यापक व निश्चळ असले तरी ते ब्रह्म होऊ शकत नाही .
आकाश व ब्रह्म एकच नाहेत हे समजावून सांगताना समर्थांनी रोजच्या व्यवहारातील उदाहरणे दिली
आहेत .तांदुळाच्या आकाराचे खड़े व तादुळ एकच नसतात ,सोने व सोनपितळ एकच नसते तसे आकाश आणि वस्तू एकच नसते .कारण :
वस्तूसी वर्णचि नसे । आकाश श्यामवर्ण असे । दोहींस साम्यता कैसे । करिती विचक्षण । । ८ -५ -५० । ।
रंग असणे हा गुण इंद्रीयांवर अवलंबून असतो .आकाश नीलवर्णी आहे ब्रह्मवस्तू अतींद्रिय आहे .शब्द ,स्पर्श ,
रस ,रूप गंध हे पाच विषय वस्तूच्या ठिकाणी नाहीत .ती निर्गुण आहे ,त्यामुळे तिला रंग असणे शक्य नाही .
तेव्हा श्रोता विचारतो :
श्रोते म्हणती कैंचे रूप । आकाश ठाईचे अरूप । आकाश वस्तूच तद्रूप । भेद नाही । । ८ -५ -५१ । ।
आकाशाला मुळातच रूप नाही मग आकाश ब्रह्माशी तद्रूप आहे असे का म्हणू नये ?
आकाश अचळ दिसते । त्याचे काय नासो पाहते । पाहाता आमुचेनि मते । आकाश शाश्वत । । ८ -५ -५३ । ।
आकाश अचळ दिसते ,त्याचे काहीच नाश पावत नाही म्हणून आकाशच शाश्वत ब्रह्म आहे
असे आम्हाला वाटते .त्यावर समर्थ उत्तर देतात :
आकाश तमापासून जाले । म्हणौन काम क्रोध वेष्टिले । अज्ञान सुन्यत्व बोलिले । नाम तयाचे । । ८ -५ -५३ । ।
अज्ञाने कामक्रोधादिक । मोहो भये आणि शोक । हा अज्ञानाचा विवेक । आकाश गुणे। । ८ -५ -५६ । ।
तमोगुणापासून आकाश निर्माण झाल्याने त्यात काम क्रोधा सारखे सप्त गुण असतात.त्यात शून्यत्वाचा गुणही असतो शून्यत्व म्हणजे अज्ञान .अज्ञान म्हणजे जड़त्व ! म्हणजे आकाश स्थूल ,जड़ आहे .म्हणजे ते ब्रह्म होऊ शकत नाही .
आकाश आणि स्वरुप । पाहाता वाटती एकरूप । परी दोघांमध्ये विक्षेप । सुन्यत्वाचा । । ८ -५ -६१ । ।
आकाश आणि स्वरुप सारखेच वाटतात .पण दोघांमध्ये शून्यत्वाचा भेद आहे .आकाश शून्यरूप आहे तर ब्रह्मस्वरूप शून्यरूप नाही .
द्रष्टा वेगळा राहून दृश्यपणे आकाश पाहू शकतो .पण ब्रह्मस्वरूप पाहाण्यासाठी द्रष्ट्याला ब्रह्मस्वरूपच व्हावे
लागते , ब्रह्मात विलीन व्हावे लागते .म्हणून समर्थ म्हणतात :
आकाश अनुभवा येते । स्वरुप अनुभवापरते । म्हणोनिया आकाशाते । साम्यता न घड़े । । ८ -५ -६८ । ।
अनुभव घेणारा मी वेगळा राहून आकाशाचा अनुभव घेऊ शकतो ,पण ब्रह्मस्वरूप अनुभवा पलिकडे आहे .त्यामुळे आकाश व ब्रह्म एक असू शकत नाही .